شاخص VIX چیست؟ همه چیز درباره شاخص ویکس

شاخص VIX یکی از ابزارهای کلیدی برای سنجش نوسان‌های بازارهای مالی است که به تریدرها اجازه می‌دهد که تصمیمات خود را با توجه به میزان نوسان‌های بازار بهینه کنند. تحلیل شاخص ویکس می‌تواند دید روشنی از وضعیت فعلی بازار و نوسان‌های قابل انتظار آن در آینده ارائه دهد و به شناسایی ریسک‌ها و فرصت‌های معاملاتی به تریدرها کمک کند. در این مقاله ارتباط شاخص VIX و بازارهای مالی را بررسی می‌کنیم و با نحوه تحلیل شاخص ویکس و تفسیر اعداد آن بیشتر آشنا می‌شویم. با سرمایه گذار برتر همراه باشید.

شاخص VIX چیست؟

شاخص VIX یا Volatility Index که با نام شاخص نوسان‌پذیری یا شاخص ترس (Fear Index) نیز شناخته می‌شود، یکی از مهم‌ترین ابزارها برای سنجش میزان ترس، عدم اطمینان و نوسان‌های قابل انتظار در بازار سهام آمریکا است. این شاخص توسط بورس اختیار معامله شیکاگو (CBOE) طراحی شده و بر اساس قیمت آپشن‌های شاخص S&P 500 محاسبه می‌شود.

به زبان ساده، شاخص ویکس مثل یک دماسنج برای احساسات یا سنتیمنت بازار عمل می‌کند:

هر زمان که بازار نگران آینده باشد یا احتمال ریزش در قیمت سهام شرکت‌های بورس آمریکا افزایش یابد، تریدرها و سرمایه‌گذاران برای پوشش ریسک خود به سراغ خرید قراردادهای اختیار معامله یا آپشن (Options) می‌روند. این افزایش تقاضا باعث رشد قیمت آپشن‌ها و در نتیجه، افزایش مقدار شاخص VIX می‌شود. در مقابل، زمانی که بازار آرام و نسبت به نوسان‌های آینده خوش‌بین است، تقاضا برای آپشن‌ها کم می‌شود و شاخص VIX افت می‌کند.

به عبارت دیگر، شاخص VIX نشان می‌دهد که بازار انتظار دارد نوسان شاخص S&P 500 در ۳۰ روز آینده چقدر باشد. به همین دلیل، از آن به عنوان یک شاخص آینده‌نگر نیز یاد می‌شود. این یعنی برخلاف بیشتر شاخص‌ها که وضعیت فعلی بازار را نمایش می‌دهند، VIX در واقع انتظارات تریدرها از آینده را بازتاب می‌دهد.

شاخص VIX چگونه کار می‌کند و چه چیزی را نشان می‌دهد؟

برای درک نحوه کار شاخص VIX باید بدانید که این شاخص به صورت مستقیم از قیمت قراردادهای آپشن روی شاخص S&P 500 به‌دست می‌آید. این قراردادها ابزارهایی هستند که به تریدرها و سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهند حرکات احتمالی آینده بازار را ترید کنند و از پیش‌بینی تغییرات قیمت سهام شرکت‌ها سود ببرند، بدون اینکه مالک مستقیم سهام باشند.

در واقع شاخص VIX میانگین نوسان مورد انتظار بازار برای ۳۰ روز آینده را بر اساس قیمت آپشن‌ها محاسبه می‌کند. به بیان ساده‌تر، اگر سرمایه‌گذاران فکر کنند در ماه آینده نوسان زیادی در بازار وجود خواهد داشت (چه صعودی و چه نزولی)، قیمت آپشن‌ها بالا می‌رود و شاخص VIX افزایش پیدا می‌کند، اما اگر بازار آرام باشد و انتظار تغییر زیادی در قیمت‌ها وجود نداشته باشد، قیمت آپشن‌ها پایین می‌آید و در نتیجه مقدار VIX کاهش پیدا می‌کند.

برای درک بهتر این موضوع یک مثال را بررسی کنیم:

فرض کنید شاخص S&P 500 در حال حاضر در سطح ۵۰۰۰ واحد قرار دارد.

اگر تریدرها پیش‌بینی کنند که تا ماه آینده ممکن است شاخص بین ۴۸۰۰ تا ۵۲۰۰ نوسان کند، یعنی نوسان زیادی انتظار نمی‌رود. پس VIX احتمالاً پایین (مثلاً حدود ۱۳) خواهد بود.

حال اگر بازار نگران شود که ممکن است شاخص تا ۴۵۰۰ سقوط کند یا تا ۵۴۰۰ رشد کند، یعنی نوسان پیش‌بینی‌شده زیاد است. بنابراین قیمت آپشن‌ها افزایش می‌یابد و VIX مثلاً به سطح ۳۰ یا بالاتر از آن می‌رسد.

محاسبه شاخص VIX به زبان ساده

بورس CBOE برای محاسبه شاخص ویکس، هر لحظه قیمت تعداد زیادی از آپشن‌های خرید و فروش روی شاخص S&P 500 را بررسی می‌کند، اما فقط آن دسته از آپشن‌ها را در نظر می‌گیرد که بین ۲۳ تا ۳۷ روز تا سررسیدشان باقی مانده باشد.

توجه داشته باشید که فرمول اصلی محاسبه شاخص ویکس پیچیدگی‌های زیادی دارد و به عنوان تریدر نیازی به یادگیری فرمول آن ندارید. آشنایی کلی با نحوه محاسبه VIX صرفاً به درک بهتر این شاخص و تحلیل دقیق‌تر آن کمک می‌کند.

در فرمول شاخص VIX:

1. برای هر آپشن، تأثیر آن در کل نوسان پیش‌بینی‌شده محاسبه می‌شود.
2. سپس میانگین وزنی همه‌ی این تأثیرها گرفته می‌شود.
3. در نهایت، نتیجه به‌صورت درصد سالانه نمایش داده می‌شود.

برای مثال، عدد ۲۰ در VIX به این معناست که بازار انتظار دارد شاخص S&P 500 در یک سال آینده حدود ۲۰ درصد نوسان سالانه (یا حدود ۵٫۸ درصد نوسان در یک ماه آینده) داشته باشد.

بنابراین شاخص VIX نوسان واقعی را اندازه نمی‌گیرد، بلکه نشان می‌دهد انتظار بازار از نوسان‌های آینده چقدر است. به همین دلیل این نوع نوسان اندازه‌گیری شده را نوسان ضمنی یا Implied Volatility نیز می‌نامند.

تحلیل شاخص VIX و ارتباط آن با بازار فارکس

داده‌های تاریخی از فدرال رزرو نشان می‌دهد که در اوج بحران مالی سال ۲۰۰۸، شاخص VIX به رکورد تاریخی بالای ۸۰ رسید و در زمان سقوط بازار ناشی از همه‌گیری کووید-۱۹ در مارس ۲۰۲۰ نیز مجدداً از این سطح فراتر رفت. این داده‌ها به وضوح نقش آن را به عنوان یک شاخص بحران نشان می‌دهند.

منبع: FRED Economic Data

وقتی صحبت از تحلیل شاخص VIX می‌شود، بیشتر ذهن‌ها به سمت بازار سهام آمریکا می‌رود، اما واقعیت این است که نوسان‌های این شاخص بر بازار فارکس نیز تاثیر دارد. شاخص ویکس میزان ریسک‌پذیری یا ریسک‌گریزی در بازارهای جهانی را نشان می‌دهد و وقتی ترس و عدم اطمینان در این بازارها افزایش می‌یابد، تاثیر آن در جفت ارزهای فارکس نیز مشاهده می‌شود.

به صورت کلی، زمانی که شاخص VIX رشد می‌کند و بازار انتظار نوسان‌های شدیدتری را دارد، تمایل به حفظ سرمایه بیشتر می‌شود. بنابراین جریان نقدینگی از ارزهای پرریسک‌تر خارج شده و به سمت ارزهای امن و کم‌ریسک‌تر هدایت می‌شود.

واکنش جفت ارزهای اصلی فارکس به تغییرات VIX

نحوه واکنش جفت ارزهای اصلی به تغییرات شاخص ویکس را می‌توانیم در دو حالت کلی بررسی کنیم:

۱. زمانی که شاخص VIX افزایش پیدا می‌کند

افزایش شاخص VIX معمولاً نشانه افزایش نگرانی در بازار است. در چنین شرایطی، تریدرها و سرمایه‌گذاران سراسر جهان ترجیح می‌دهند از دارایی‌های پرنوسان و پرریسک فاصله بگیرند. نتیجه این موضوع در فارکس این است که جفت‌ارزهایی مثل AUD/USD، NZD/USD و GBP/USD معمولاً تحت فشار فروش می‌گیرند. در مقابل، ارزهایی مثل JPY (ین ژاپن) و CHF (فرانک سوئیس) تقویت می‌شوند.

۲. زمانی که شاخص VIX کاهش پیدا می‌کند

زمانی که شاخص ویکس شروع به کاهش می‌کند، یعنی ترس در بازار کمتر شده و تریدرها دوباره دوست دارند ریسک معاملات خود را افزایش دهند. در نتیجه، ارزهای وابسته به کالا مثل AUD، NZD و CAD معمولاً رشد می‌کنند. از طرف دیگر، جفت‌ارزهای حاوی ین یا فرانک (مثل USD/JPY و EUR/CHF) نیز صعودی‌تر می‌شوند، چون سرمایه‌ها از ین و فرانک خارج شده و دلار و یورو در این جفت ارزها تقویت می‌شود.

رابطه شاخص VIX با S&P 500 و بازار سهام آمریکا

بین شاخص VIX و S&P 500 معمولاً رابطه عکس وجود دارد:

• وقتی S&P 500 ریزش دارد و سهام شرکت‌ها افت می‌کند، تریدرها و سرمایه‌گذاران می‌ترسند و به سراغ قراردادهای آپشن می‌روند. در نتیجه آپشن‌ها گران می‌شوند و VIX بالا می‌رود.
• وقتی S&P 500 رشد دارد و بازار سهام آرام است، آپشن‌ها ارزان می‌شوند و VIX کاهش پیدا می‌کند.

به همین دلیل است که تریدرها از شاخص VIX برای تشخیص دوره‌های ترس یا طمع شدید در بازار استفاده می‌کنند. برای مثال در سال ۲۰۲۰ با همه‌گیری کرونا و سقوط بازار سهام، شاخص ویکس تا بالای سطح ۸۰ جهش کرد و این یعنی بازار در اوج ترس و عدم قطعیت قرار داشت. در مقابل، در دوره‌های رشد پایدار بازار (مثل سال ۲۰۱۷ یا نیمه دوم ۲۰۲۳)، شاخص VIX معمولاً زیر سطح ۱۵ باقی ماند، که نشانه اعتماد و ثبات بازار در این بازه‌های زمانی است.

نکته‌ای که باید هنگام تحلیل VIX و S&P مد نظر داشته باشید این است که اگر در زمان رشد بازار، VIX برخلاف انتظار بالا برود، معمولاً نشانه آن است که تریدرها به پایداری این رشد شک دارند و ممکن است اصلاح در راه باشد. برعکس، اگر بازار در حال ریزش باشد اما VIX دیگر بالا نرود، می‌تواند نشانه کاهش ترس و پایان فاز فروش هیجانی باشد.

ارتباط شاخص VIX با طلا

افزایش شاخص VIX معمولاً نشانه بالا رفتن ترس و نوسان در بازار است. در چنین شرایطی، بعد از فروکش‌کردن شوک اولیه ناشی از افزایش ناگهانی نوسان‌ها، سرمایه‌گذاران برای حفظ ارزش دارایی خود به سراغ طلا می‌روند و معمولاً قیمت طلا (XAU/USD) با کمی تأخیر نسبت به رشد VIX افزایش پیدا می‌کند. در مقابل، وقتی VIX کاهش می‌یابد و بازار آرام می‌شود، تمایل به خرید طلا کمتر شده و قیمت آن معمولاً وارد اصلاح یا ثبات می‌شود.

به‌طور خلاصه:

• صعودی شدن شاخص VIX باعث افزایش تقاضا برای دارایی‌های امن می‌شود و احتمال رشد طلا در چنین شرایطی وجود دارد.
• نزولی شدن شاخص VIX باعث افزایش ریسک‌پذیری و کاهش محافظه‌کاری تریدرها و سرمایه‌گذاران می‌شود. بنابراین احتمال افت یا در جا زدن قیمت طلا وجود دارد.

اگر VIX به شکل قابل توجهی رشد کند اما طلا هیچ واکنشی نشان ندهد، معمولاً این موضوع نشان‌دهنده خروج نقدینگی از کل بازار است و صرفاً به ترس از آینده ارتباطی ندارد.

تاثیر اخبار مهم فارکس بر شاخص ویکس

نوسان‌های شاخص VIX معمولاً قبل و بعد از اخبار و رویدادهای اقتصادی مهم تغییر می‌کند، چون در این زمان‌ها بازار بیشترین تردید را نسبت به آینده دارد و به اصطلاح در حالت انتظار به سر می‌برد. وقتی قرار است داده‌هایی مثل NFP، CPI یا تصمیم نرخ بهره فدرال رزرو (FOMC) منتشر شوند، بسیاری از تریدرها پوزیشن‌های باز خود را می‌بندند یا حجم آنها را کاهش می‌دهند. همین موضوع باعث می‌شود که شاخص VIX قبل از خبرها افزایش پیدا کند.

برای تریدرهای فارکس، این افزایش یک هشدار است که بازار در حالت انتظار قرار دارد و باید انتظار نوسان‌های شدید، بالا رفتن اسلیپیج و افزایش اسپرد را داشته باشند.

بعد از اعلام داده‌ها و انتشار اخبار اگر نتیجه با پیش‌بینی‌ها اختلاف زیادی داشته باشد، معمولاً شاخص VIX جهش‌های ناگهانی می‌کند که نشان‌دهنده ورود به فاز هیجانی است. اگر چند ساعت بعد VIX شروع به کاهش کند، یعنی ترس موقتی بوده و بازار دوباره به حالت عادی برمی‌گردد. این زمان معمولاً برای ترید در جهت روند جدید، مناسب‌تر و کم‌ریسک‌تر است.

چرا به VIX «شاخص ترس» می‌گویند؟

VIX یک شاخص پیش‌نگر است؛ این شاخص قیمت ریسک نوسان است. این شاخص به تنهایی جهت حرکت بازار را پیش‌بینی نمی‌کند، بلکه میزان عدم قطعیتی را که بازار در مورد آینده احساس می‌کند، اندازه‌گیری می‌کند.

منبع: Professor Robert Whaley, Creator of the VIX

شاخص VIX بازتاب‌دهنده انتظارات بازار نسبت به نوسان‌های آینده قیمت است، یعنی بر اساس آن می‌توان متوجه شد که تریدرها و سرمایه‌گذاران انتظار دارند نوسان‌های بازار در آینده چگونه باشد. بنابراین وقتی این شاخص افزایش می‌یابد، یعنی تریدرها و سرمایه‌گذاران نگران نوسان‌های شدید در بازار هستند و ترس در بازار زیاد است. همچنین وقتی VIX کاهش می‌یابد، یعنی بازار در حال آرام شدن است و تریدرها کمتر نگران نوسان‌ها هستند.

تفسیر شاخص VIX و استفاده از آن در ترید

شاخص VIX می‌تواند در ارزیابی احساسات یا سنتیمنت بازار و میزان نوسان‌های قابل انتظار آن به تریدرها کمک کند و به این ترتیب، فرصت‌های تازه‌ای را برای ترید در اختیار آنها قرار دهد.

محدوده‌های اصلی شاخص VIX و تفسیر آنها به‌صورت زیر است:

• ۰ تا ۱۵: نشان‌دهنده خوش‌بینی در بازار و انتظار نوسان‌های بسیار پایین در آینده است.
• ۱۵ تا ۲۵: به معنای انتظار نوسان‌های نه‌چندان شدید در آینده است.
• ۲۵ تا ۳۰: نشان‌دهنده افزایش آشفتگی در بازار و بالا رفتن احتمال نوسان در آینده است.
• ۳۰ و بالاتر: بیانگر نوسان بسیار شدید و احتمال وقوع نوسان‌های ناگهانی در آینده نزدیک است.

آیا می‌توان شاخص VIX را مستقیماً ترید کرد؟

شاخص VIX را نمی‌توان مثل یک سهم یا اوراق قرضه به صورت مستقیم خرید و فروش کرد. در عوض، برای ترید و سرمایه‌گذاری روی این شاخص باید از ابزارهایی که به تغییرات آن واکنش نشان می‌دهند، استفاده کرد.

برای مثال، تریدرها می‌توانند از قراردادهای آپشن یا اختیار معامله (Options) و قراردادهای آتی (Futures) مرتبط با VIX برای کسب سود استفاده کنند. علاوه بر این، محصولات قابل معامله (ETP) زیادی برای ترید بر اساس VIX وجود دارد که مهم‌ترین آنها شامل صندوق‌های قابل معامله در بورس (ETF) و اوراق قابل معامله در بورس (ETN) است.

عوامل تأثیرگذار بر شاخص VIX

• نوسان‌های بازار سهام: هر چه بازار سهام آمریکا به‌ویژه شاخص S&P 500، دچار نوسان‌های بیشتری شود، شاخص VIX نیز افزایش می‌یابد. در مقابل، وقتی بازار آرام باشد، VIX کاهش پیدا می‌کند.
• رویدادهای اقتصادی و سیاسی: اعلام تصمیمات فدرال رزرو درباره افزایش یا کاهش نرخ بهره، و انتشار داده‌های اقتصادی مثل نرخ تورم و بیکاری می‌تواند تأثیر مستقیمی بر نوسان‌های بازار و در نتیجه شاخص VIX داشته باشند.
• بحران‌های مالی و ژئوپلیتیک: جنگ‌ها، تحریم‌های اقتصادی، بحران‌های مالی، و بلایای طبیعی می‌توانند باعث افزایش ناگهانی VIX شوند، چون این رویدادها میزان عدم اطمینان و ترس را در بازار افزایش می‌دهند.
• احساسات تریدرها: ترس یا طمع در بین تریدرها می‌تواند باعث افزایش یا کاهش نوسان‌ها شود. افزایش تقاضا برای ابزارهای پوشش ریسک (مثل آپشن‌ها) معمولاً VIX را بالا می‌برد.
• فعالیت‌های سفته‌بازانه: ورود سرمایه‌گذاران کلان و صندوق‌های پوشش ریسک یا هج فاندها (Hedge Funds) به معاملات VIX می‌تواند باعث تغییرات ناگهانی در این شاخص شود، حتی اگر شرایط بازار تغییر خاصی نکرده باشد.
• گزارش‌های مالی شرکت‌ها: در زمان انتشار گزارش‌های مالی شرکت‌های بزرگ، بازار ممکن است نوسان‌های بیشتری را تجربه کند، که می‌تواند بر شاخص VIX تأثیر بگذارد.

محدودیت‌ها و چالش‌های استفاده از شاخص VIX

• عدم پیش‌بینی قطعی بازار: اگرچه VIX نشان‌دهنده انتظارات تریدرها از نوسان‌های آینده است، اما لزوماً تعیین‌کننده مسیر حرکت بازار نیست. به‌عبارت‌دیگر، افزایش یا کاهش آن به این معنا نیست که بازار حتماً صعود یا سقوط خواهد کرد.
• وابستگی به معاملات آپشن (Options): شاخص VIX بر اساس قیمت‌های آپشن S&P 500 محاسبه می‌شود. در نتیجه، ممکن است در شرایط خاص، مانند کاهش نقدینگی در بازار آپشن‌ها، شاخص رفتار غیرعادی داشته باشد.
• ریسک بالای معاملات: ابزارهای مرتبط با VIX (مانند قراردادهای آتی و آپشن‌ها) به دلیل نوسان‌های بالا، می‌توانند سودهای بزرگ و البته زیان‌های سنگینی را به همراه داشته باشند. سرمایه‌گذاران باید از ریسک‌های قابل توجه این محصولات پیچیده آگاه باشند.
• محدودیت در سرمایه‌گذاری مستقیم: برخلاف سهام یا اوراق قرضه، شاخص VIX را نمی‌توان مستقیماً ترید کرد و تنها از طریق ابزارهای مشتقه (مانند قراردادهای آتی و اختیار معامله) امکان سرمایه‌گذاری روی آن وجود دارد.

جمع‌بندی: اهمیت شاخص VIX در پیش‌بینی نوسان‌ها

ترید بر اساس نوسان‌های بازار یکی از استراتژی‌های کسب سود از بازارهای مالی است و شاخص VIX یکی از ابزارهایی است که می‌تواند به پیش‌بینی بهتر نوسان‌ها کمک کند. این شاخص معمولاً با حرکات بازار سهام رابطه عکس دارد و می‌تواند به تریدرها در تشخیص شرایط نوسانی یا آرام بازار کمک کند. البته این شاخص نیز مثل هر شاخص دیگری محدودیت‌های خاص خود را دارد و نباید به تنهایی معیار تصمیم‌گیری قرار گیرد. با ترکیب شاخص VIX و سایر ابزارها و روش‌های تحلیلی می‌توانید تحلیل‌های دقیق‌تری از وضعیت بازار داشته باشید و سود بیشتری را از معاملات خود کسب کنید.

سؤالات متداول

منابع مورد استفاده این مطلب

• papers.ssrn.com
• fred.stlouisfed.org
• finra.org